Władysław Zamoyski to jedna z najważniejszych postaci w historii Zakopanego i całego Podhala. Urodzony w Paryżu, pochodził z arystokratycznej rodziny o głęboko zakorzenionym poczuciu obowiązku wobec Polski.
Władysław Zamojski i spór o Morskie Oko — jak upór jednego człowieka ocalił „polskie morze w Tatrach”
Wyobraź sobie chłodny wrześniowy poranek 1902 roku. W austriackim Grazu zbiera się sąd polubowny, by rozstrzygnąć, do kogo należy Morskie Oko — perła Tatr i punkt zapalny sporów sięgających wieków. W sali obecni są prawnicy, urzędnicy, dziennikarze, a także Władysław hr. Zamojski. Dla niego to nie tylko spór o kreskę na mapie. To walka o zachowanie polskiego dziedzictwa i przyrody, które przez lata konsekwentnie chronił. 13 września zapadnie wyrok, który na trwałe wpisze jego nazwisko w historię Tatr.
Tło sporu: granica, która „płynęła” przez stulecia
Korzenie konfliktu o Morskie Oko sięgają jeszcze czasów, gdy Tatry były pograniczem królewskich i magnackich włości. Przez wieki linia graniczna bywała nieostra, a wraz z rozbiorami spór nabrał nowego wymiaru: stał się konfliktem między Królestwem Węgier (w ramach monarchii habsburskiej) a austriacką Galicją. W XIX wieku, gdy rosła wartość drewna i rozwijała się turystyka, front sporu skupił się wokół Doliny Rybiego Potoku i samego jeziora.
Zamojski w Zakopanem: własność, która zobowiązuje
W 1889 roku Zamojski nabył na aukcji dobra zakopiańskie — w tym tereny nad Morskim Okiem — stając się ich właścicielem i faktycznym gospodarzem znacznej części polskich Tatr. Decyzja nie była tylko finansową inwestycją; była świadomym wyborem obywatelskim. Zamojski odbudowywał ścieżki, porządkował gospodarkę leśną, ograniczał rabunkową eksploatację i dbał o ład na pograniczu. W terenie pojawiły się tablice „Państwo Zakopane”, a równolegle ruszyły prace modernizacyjne w całej okolicy.
„Wojna o Tatry”: prowokacje i eskalacja
Po drugiej stronie sporu stał książę Christian Hohenlohe, właściciel dóbr w Jaworzynie Tatrzańskiej (Javorina). Dążył on do rozszerzenia swoich posiadłości i forsował interpretację granicy korzystną dla strony węgierskiej. Dochodziło do napięć: wkraczania węgierskiej żandarmerii, prób wyrębów i polowań po stronie galicyjskiej — wszystko to miało wytworzyć „fakty dokonane” przed rozstrzygnięciem.
Droga do Morskiego Oka — dosłownie i w przenośni
Zamojski rozumiał, że dostęp i infrastruktura to realna władza nad przestrzenią. Dlatego z jego inicjatywy powstała strategiczna szosa łącząca Zakopane z rejonem Morskiego Oka. Ukończona w 1902 roku, do dziś znana jest jako Droga Oswalda Balzera — na cześć prawnika, który poprowadził polską argumentację w procesie. Droga nie tylko ułatwiła ruch turystyczny; stała się też symbolem polskiej obecności i gospodarności w Tatrach.
Proces w Graz: mapa, która zamienia się w wyrok
Latem 1902 r. w Graz zebrał się trybunał polubowny. 21 sierpnia ruszyły posiedzenia, 4–5 września sędziowie dokonali wizji lokalnej nad Morskim Okiem, a 13 września ogłoszono wyrok. Polska (galicyjska) argumentacja — oparta na dokumentach historycznych, mapach i zasadzie przebiegu granicy wododziałem — zwyciężyła. Morskie Oko wraz z Doliną Rybiego Potoku przypadło Galicji, czyli stronie polskiej w ramach monarchii austro-węgierskiej.
Oswald Balzer: adwokat sprawy i patron drogi
Wybitny historyk prawa, prof. Oswald Balzer, był twarzą polskiej argumentacji. To jego błyskotliwe wywody, podparte źródłami i analizą dawnych traktatów, utrwaliły w orzeczeniu przebieg granicy zgodny z racją strony galicyjskiej. Dzisiejsza nazwa drogi do Morskiego Oka upamiętnia właśnie jego rolę — podróżując nią, jedziemy śladem zwycięskiego procesu.
Co naprawdę wygrał Zamojski?
Wyrok z 13 września 1902 roku przyniósł Polsce nie tylko formalną przynależność jeziora i doliny. Wygrał też model myślenia o Tatrach: zamiast rabunkowej eksploatacji — ochrona i gospodarność; zamiast „dzikiego pogranicza” — ład, prawo i infrastruktura. Zamojskiemu udało się połączyć patriotyzm z nowoczesnym zarządzaniem krajobrazem. Dziedzictwo tej postawy widać do dziś w kulturze ochrony Tatr i w szacunku dla tego, co wspólne. (Por. orzeczenie z Grazu i relacje źródłowe).
Spuścizna: od gór do Kórnika
Po latach pracy w Zakopanem Zamojski pomyślał jeszcze szerzej: wraz z siostrą Marią i matką Jadwigą przygotował plan przekazania całego majątku narodowi. Akt donacyjny podpisano w 1924 r., a ustawą z 30 lipca 1925 r. powołano Fundację Zakłady Kórnickie — instytucję, która miała służyć nauce i kulturze. To jeden z najhojniejszych darów prywatnych w dziejach II Rzeczypospolitej.
Dlaczego ta historia wciąż nas obchodzi?
Spór o Morskie Oko to opowieść o tym, że granice narysowane „na górskiej grani” mają skutki w codzienności: w dostępie do przyrody, w trosce o wspólne dobro i w poczuciu sprawstwa. To także lekcja, że konsekwencja — od znakowania szlaków, przez budowę drogi, po żmudną batalię prawną — może zadecydować o losie miejsca, które kochają miliony. Bez Zamojskiego Tatry mogłyby potoczyć się inaczej.
Nota biograficzna: Kim był Władysław hr. Zamojski?
Władysław hr. Zamojski (ur. 18 listopada 1853 w Paryżu — zm. 3 października 1924 w Kórniku) — ziemianin, społecznik i filantrop. Dziedzic Kórnika, od 1889 r. właściciel dóbr zakopiańskich. Wspierał rozwój Zakopanego i turystyki tatrzańskiej, dbał o lasy i infrastrukturę, doprowadził do zwycięstwa w sporze o Morskie Oko (Graz, 13 IX 1902). Cały majątek przekazał narodowi, współtworząc Fundację Zakłady Kórnickie. Pochowany w Kórniku.
Źródła pomocnicze (wybór): orzeczenie sądu polubownego w Grazu z 13 IX 1902 (United Nations RIAA); opracowania i materiały Fundacji Zakłady Kórnickie; biogramy i artykuły o W. Zamojskim i O. Balzerze; opracowania o historii Drogi Oswalda Balzera; hasła o księciu Christianie Hohenlohe oraz historię sporu o Morskie Oko. Najważniejsze potwierdzenia: przebieg i data wyroku (Graz, 13 IX 1902), rola Balzera, ukończenie drogi w 1902 r., tło sporu oraz darowizna majątku na rzecz Zakładów Kórnickich.